شمیم ادب

خواجه(xaje) *                                                                                  ابوالحسن سلیمانی تپه سری                           ص1

                                                                              سرگروه زبان و ادبیات فارسی آموزش و پرورش مازندران

 

 

  واژه ای است فارسی به معنی :کدخدا ،رئیس ده ،(برهان قاطع )ثروتمند و مالدار،سوداگر

 

  (معین نیز فرهنگ سخن  )سیّد و آقا (دهخدا) مرد خصی، وزیر ، نخست وزیر ،صدر اعظم ( فرهنگ معین )

 

پورداوود این کلمه را مرکّب از hva=xva اوستایی+cit که در آخر کلمات اوستایی در می آید به معنی نیز و

 

همچنین،جمعا به معنی کسی که دارای خودی و شخصیّت مستقل است می داند (حواشی برهان ،دکتر معین)

 

بعضی اصل آن را  خوتای چگ xwataycag مصغّر خوتای پهلوی می دانند ( حواشی برهان دکتر معین) شکل فرجامین

 

در پارسی، خدایچه می توانست بود اما شاید از آن روی که خدای در این زبان در معنی آفریدگار به کار می رود این ریخت    

 

کاربرد نیافته است  و ریختی کهنتر از آن «خواجه »به کار رفته است (نامه ی باستان ج1 ص 279)

 

 این واژه گاه لقب گونه ای بوده است که برای تکریم به اوّل نام اشخاص اضافه می شده است مانند آقا که امروزه برای

 

احترام اول نام مردان می آورند : خواجه ابوالقاسم از ننگ تو         بر نکند سر به قیامت زگور(رودکی به نقل از دهخدا)

 

گاهی خواجه بدون ذکر نام شخص می آمده است:

 

                      پسر خواجه دست برد به کوک       خواجه اورا بزد به تیر تموک (عماره مروزی به نقل از دهخدا)

 

این خواجه که مرا این می گوید مرا شعر گفته است و بر در سرای من ایستاده است(تاریخ  بیهقی ص232)

 

شفیعی کدکنی معتقد است که خواجکیّه یا خواجگی نوعی عنوان اجتماعی بوده است (حواشی اسرارالتوحید ص563 )

 

عنوان خواجه در عهد غزنویان و تاحدی دوره ی مغول بیشتر جزء القاب وزرا بوده است مانند خواجه احمد حسن میمندی،

 

خواجه احمد عبدالصّمد ،خواجه بوسهل زوزنی خواجه نظام الملک طوسی ،خواجه نصیرالدّین طوسی ،خواجه شمس الدّین

                                                                                                                                                                                        ص2

       صاحب دیوان و خواجه رشیدالدّ فضل الله(دائرةالمعارف فارسی ،مصاحب ،ذیل خواجه)

 

حسن انوری در اصطلاحات دیوانی می گوید :مراد از خواجه به طور مطلق یا خواجه بزرگ ،وزیر و به اصطلاح امروز صدر

 

اعظم یا نخست وزیر است .علاوه بر آن در اصطلاح غزنوی و سلجوقی عنوانی است برای بزرگان در مخاطبه و تقریبا معادل

 

جناب امروز که در مخاطبه به وزرا و مدیران کل و افرادی نظیر آنان گویند(انوری ،اصطلاحات دیوانی ص243) و بنا به

 

استنباط هیوبرت دارک خواجه لغتی بوده برای مفهوم دیوانی تاجیک به معنی امروز کارمند فارسی زبان.(حواشی

 

سیرالملوک ص 340 به نقل از انوری ،همان )

 

در تاریخ بیهقی غالبا خواجه به وزرا اطلاق شده است همچون: خواجه احمد حسن میمندی و خواجه احمد عبدالصّمد.

 

دهم ماه محرّم خواجه احمد حسن نالان شد (تاریخ بیهقی ص499)

 

در حوزه ی اصطلاحات دیوانی از خواجه این ترکیبات ساخته شده است :خواجه شماران :کسانی که در شمار خواجگان

 

باشند.                                                                                                                                              

 

خواجه تاش :غلامان و نوکران یک شخص نسبت به هم .خواجه سرا : نوکر محرم و غلام خصی(معین نیز انوری همان)

 

خواجه همچنین عنوانی برای صوفی و پیردر بعضی فرقه های متصوّفه بوده است (فرهنگ سخن ) از جمله لقب یا وصفی

 

برای همه ی چشتیان و نقشبندیان بوده است ( نفحات الانس حواشی ص1115)

 

در دوره ی صفویه عنوانی برای مردان ارمنی بوده است (دهخدا نیز فرهنگ سخن )

 

در نزد اعراب این عنوان به صورت xavaja وخواجا برای تجّار غیر عرب  استعمال می شده است چنان که در عثمانی به

 

صورت خوجه xoja به معنی دبیر و کاتب و معلّم و در ترکستان به معنی شریف النّسب و مخصوصا به کسانی که نسب به

 

                                                                                                                                                                                          ص3

شیخین می رسانند و همچنین به کسانی که از اعقاب علی اما نه از بطن فاطمه باشند اطلاق می شده است (مصاحب همان)

 

این واژه در ادب فارسی بیشتر به معنی شخص بزرگوار و قابل احترام  و سرور و ارباب و صاحب غلام و خدمتکار به کار

 

رفته است :

 

     مرد  مرادی  نه  همانا  که  مرد                  مرگ چنان خواجه نه کاری است خرد (رودکی ص106)

 

   میان خواجه ی تو و میان خواجه ی من       تفاوت است چنان چون میان زرّ و گمست(فرخّی سیستانی به نقل از دهخدا)

 

    در آن حرم که نهندش چهار بالش حرمت   جز آستان نرسد خواجگان صدر نشین را(گزیده ی قصاید سعدی ص92)

 

     خواجگان و شهر ها را یک به یک                باز گفت از جای و از نان و نمک ( مثنوی دفتر اول 165)

 

   ما را بر آستان تو بس حقّ خدمت است              ای خواجه بازبین به ترحّم غلام را(حافظ 8)

 

   تو بندگی چو گدایان به شرط مزد مکن     که خواجه خود روش بنده پروری داند ( حافظ171)

 

 دلربایی همه آن نیست که عاشق بکشند       خواجه آن است که باشد غم خدمتکارش ( حافظ270)

 

در ادب پارسی ترکیباتی کنایی از خواجه ساخته شده همانند :

 

خواجه ی اختران کنایه از مشتری و آفتاب

 

خواجه ی چرخ ازرق کنایه از آفتاب

 

خواجه ی فلک کنایه از مشتری و آفتاب

 

خواجه ی مسّاح  کنایه از پیامبر اکرم (ص)

 

خواجه به تنهایی نیز کنایه از پیامبر اسلام به کار می رفته :

 

                                                                                                                                                                                     ص4

گر خواجه شفاعت نکند روز قیامت       شاید که ز مشّاطه نرنجیم که زشتیم ( سعدی ص214)

 

دهخدا می گوید : چون شعرا و اهل ادب خواجه گویند مراد شمس الدّین محمد حافظ است و چون اهل حکمت و کلام خواجه گویند مراد محمد بن

 

محمد بن حسن طوسی ملقّب به نصیرالدّین است و چون تذکره نویسان و مورّخان کلمه ی خواجه را به کار برند مراد نظام الملک وزیر ملکشاه

                                                                                                                                                        

سلجوقی است . ( دهخدا ، لغت نامه )

 

در باره ی معنی رایج امروزی خواجه  یعنی خصی گفته اند : معنی خصی که بعد ها از این لفظ استنباط شده است از صورت خواجه سرا که

 

همواره از بین غلامان خصی انتخاب می شده اند اخذ شده است ( دائرةالمعارف فارسی ،مصاحب ) معین در این باره می گوید : بین دو معنی

 

خواجه هیچگونه اختلاف تلفظ و معنی نیست و خواجه در هر دومورد به معنی بزرگ و سرور و صاحب است با این تفاوت که در مورد دوم در

 

 قدیم خواجه سرا می گفتند یعنی بزرگ و سرور اندرون.آغا هم که به خواجه سرایان خصی اطلاق کرده اند در حقیقت ترجمه ترکی همین

 

خواجه است و آغا باشی معنی بزرگ خواجه سرایان را دارد . ( حواشی برهان دکتر معین )

 

 

*این مقاله برای درج در دانشنامه جهان اسلام نوشته شده است و مورد تایید قرار گرفته در نوبت چاپ قرار داردبدیهی است فشردگی مطالب به همین دلیل است.

 

 

منابع :

 

علی اکبر دهخدا  لغت نامه  چاپ جدید  دوره چهارده جلدی

 

محمد  معین  ، فرهنگ فارسی انتشارات امیر کبیر 1363

 

فرهنگ سخن گروه مؤلّفان زیر نظر حسن انوری ، انتشارات سخن

 

دایرةالمعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب جلد اول شرکت سهامی کتابهای جیبی 1381

                                                                                                                                                                                           ص5

محمد منور میهنی اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید چاپ محمد رضا شفیعی کدکنی انتشارات آگاه 1367چاپ دوم

 

شمس الدین محمد حافظ ، حافظ به سعی سایه ، نشر کارنامه چاپ چهارم 1376

 

مصلح بن عبدالله سعدی ،  کلیات از روی نسخه تصحیح شده ی محمد علی فروغی انتشارات ققنوس چاپ دوم 1375

 

مولانا جلال الدین محمد بلخی ،مثنوی  چاپ محمد استعلامی دفتر اول انتشارات زوار چاپ دوم 1369

 

نورالدین عبدالرحمن جامی ،نفحات الانس من حضرات القدس چاپ محمود عابدی انتشارات اطلاعات چاپ سوم 1375

 

خواجه ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی دبیر ، تاریخ بیهقی چاپ خلیل خطیب رهبر انتشارات سعدی چاپ اول 1368

 

میر جلال الدین کزّازی ،نامه باستان ، ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی انتشارات سمت چاپ اول1379

 

جعفر شعار ، گزیده قصاید سعدی  نشر علم چاپ هشتم 1380

 

جعفر شعار و حسن انوری ، گزیده اشعار رودکی  انتشارات امیر کبیر چاپ چهارم 1369

 

محمد حسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین انتشارات امیر کبیر 1361

 

حسن ا نوری ،  اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی  ،انتشارات سخن و کتابخانه طهوری 1373